In het Rijksbrede programma Circulaire Economie is de doelstelling opgenomen om in 2050 een volledig circulaire economie tot stand te hebben gebracht. Hierdoor wordt ook de urgentie om op lokaal niveau aan de slag te gaan met dit thema door steeds meer gemeenten gevoeld. Toch vormt de circulaire economie binnen de meeste gemeenten nog een relatief nieuw thema en staan de ontwikkelingen echt nog in de kinderschoenen. Dit terwijl een systeemverandering (zoals de transitie naar een circulaire economie) in grote mate vraagt om beweging van ‘onderop’ en gemeenten hier een belangrijke rol in kunnen vervullen. Zij kunnen fungeren als aanjager van dit thema op het lokale niveau en inwoners, bedrijven en organisaties enthousiasmeren om ook circulair te denken en doen.
Onderzoek naar een lokale circulaire transitie waaraan iedereen kan bijdragen
Met dit belangrijke inzicht als uitgangspunt heeft SME gedurende twintig weken een onderzoek uitgevoerd naar de rol van gemeenten in de circulaire transitie. Want welke taken liggen er eigenlijk bij deze gemeenten, hoe geven zij hier invulling aan en hoe kunnen zij ook de lokale samenleving een actieve bijdrage laten leveren aan dit thema? Om deze vragen te kunnen beantwoorden is er een uitgebreide literatuurstudie uitgevoerd. Ook zijn hiervoor interviews afgenomen met verschillende gemeenten, uiteenlopend van de gemeente Olst-Wijhe tot aan de gemeente Amsterdam. Ook zijn er gesprekken gevoerd met experts en ervaringsdeskundigen op het gebied van de circulaire economie.
Tijdens de afname van de interviews viel één ding op. We zien namelijk dat gemeenten tegen een groot aantal belemmeringen en uitdagingen aanlopen in hun werkzaamheden rondom het thema circulaire economie. Deze struikelblokken kunnen gemeenten hinderen in hun streven naar een circulaire economie en lopen uiteen van belemmerende Europese wet- en regelgeving tot aan de beperkingen van de gemeentelijke organisatie. In dit artikel staan we stil bij deze belemmeringen, waarvan we er zes kunnen onderscheiden.
De zes belemmeringen en uitdagingen
Afstand tussen de gemeente en de lokale samenleving
Allereerst zien we dat de afstand tussen de gemeente en de lokale samenleving een grote uitdaging kan vormen. Uiteraard speelt deze uitdaging binnen meer thema’s, maar zeker binnen het creëren van een circulaire economie is deze samenwerking tussen enerzijds de gemeente en anderzijds de lokale inwoners, bedrijven en organisaties essentieel. Vaak weten gemeenten alleen niet hoe zij deze doelgroepen effectief kunnen bereiken, laat staan in beweging brengen.
“Als je circulair beleid op gaat stellen, ja we hebben 170.000 inwoners, dus je kunt niet met iedereen gaan praten” Medewerker van de gemeente Arnhem
Een bekend struikelblok hierbij is dat de huidige communicatiemiddelen en participatietrajecten vaak de ‘usual suspects’ aantrekken die óf al geïnteresseerd zijn in dit thema óf gewoon graag hun bijdrage willen leveren aan de maatschappij. Deze mensen zijn ontzettend belangrijk, maar zeker voor een nieuw en integraal thema als de circulaire economie is het goed om ook diegenen te bereiken die nog niet actief met het thema bezig zijn, of er zelfs nog nooit van hebben gehoord.
Budget en capaciteit
Ook zien we dat gemeenten vaak over een zeer beperkt budget en relatief weinig capaciteit beschikken om invulling te geven aan dit thema. Hierdoor hebben zij simpelweg niet de middelen om bijvoorbeeld circulair in te kopen of bepaalde circulaire initiatieven vanuit de samenleving te financieren. Een veel aangedragen verklaring hiervoor is dat het thema circulaire economie binnen veel gemeenten onder de ‘duurzaamheidsparaplu’ is komen te hangen, waardoor het moet concurreren met thema’s die veel verder voorop lopen, zoals bijvoorbeeld de energietransitie.
Wet- en regelgeving
Ook wet- en regelgeving kan belemmerend werken. Enerzijds omdat Europese en landelijke wetgeving vaak nog gericht is op de lineaire economie, waardoor vooral de koplopers in aanraking komen met wetten die circulaire ideeën nog kunnen dwarsbomen. Anderzijds vormt juist ook het uitblijven van wet- en regelgeving een belemmering. Zo kan strengere wetgeving een duwtje in de rug vormen voor gemeenten om met dit thema aan de slag te gaan. Ook kan het een wettelijke basis leggen voor de (soms impopulaire) maatregelen die gemeenten moeten treffen op dit gebied.
Samenwerking
Daarnaast zien we dat het functioneren in samenwerkingsverbanden ook nog een uitdaging kan zijn voor gemeenten, bijvoorbeeld omdat de samenwerking met andere gemeenten niet altijd soepel verloopt. Soms omdat één gemeente binnen een samenwerkingsverband gigantisch voorop loopt en daardoor altijd de kar moet trekken, maar ook zien we dat dit soort samenwerkingen vooral een manier zijn om tot gezamenlijke afspraken te komen. De gemeenten staan alleen nog redelijk op zichzelf in de uitvoering hiervan.
Ook de samenwerking met verschillende stakeholders uit de samenleving kan een uitdaging zijn, zo geeft een groot deel van de gemeenten aan. Andersom kwam tijdens een interview met het circulaire wijkinitiatief DeBlauweWijkEconomie ook naar voren dat zij nog veel missen in de samenwerking met de gemeente. Bijvoorbeeld omdat de gemeente vaak sectoraal verdeeld is in verschillende afdelingen, waardoor processen stroperig verlopen.
“Waar wij veel integraal kijken naar projecten, zie je dat de overheid toch vanuit programma’s sectoraal georganiseerd is.” Medewerker van DeBlauweWijkEconomie
Interne organisatie
Ook de gemeentelijke organisatie kan dus een belemmerende factor zijn in het streven naar een circulaire economie. We zien terug dat deze belemmering door vrijwel alle gemeenten herkend wordt. De meest overkoepelende belemmering wordt hierbij gevormd door de sectorale verdeeldheid, oftewel het gebrek aan integraliteit binnen de gemeentelijke organisatie. Zeker op het gebied van de circulaire economie vormt dit een enorme uitdaging, omdat dit bij uitstek een integraal en overkoepelend thema is.
Zo zien we dat veel gemeenten een aparte medewerker of een apart team circulaire economie aanwijzen. Deze medewerkers of teams vallen vaak onder het ‘team duurzaamheid’ en vormen hiermee een eigen eenheid. Wat we echter merken is dat de integratie van het thema circulaire economie binnen alle andere afdelingen vervolgens erg traag kan verlopen. Het gevoel van urgentie om met het thema circulaire economie aan de slag te gaan verschilt hierdoor sterk per persoon en per afdeling.
“Intern je organisatie overtuigen dat het anders moet, dat is nog best een klus hoor” Medewerker van de gemeente Harderwijk
Kennis
De laatste, maar zeker niet minst belangrijke uitdaging die we zien is op het gebied van kennisontwikkeling. Enerzijds omdat de circulaire economie nog een relatief nieuw thema is, waardoor (zeker op gemeentelijk niveau) er nog een heleboel kennis ontwikkeld moet worden. Anderzijds omdat de kennis en inzichten die al beschikbaar zijn niet optimaal geraadpleegd (kunnen) worden. Dit laatste feit benadrukt dat er al wel veel kennis aanwezig is, maar dat de gemeenten nog niet wegwijs zijn in het daadwerkelijk raadplegen van deze informatie.
Toewerken naar een participatiecultuur rondom de circulaire economie
Deze belemmeringen treden bij veel gemeenten op en zorgen ervoor dat stappen richting de circulaire economie vertraagd plaatsvinden. Maar hoe kunnen gemeenten, ondanks deze hordes, toch de samenleving betrekken bij- en een actieve bijdrage laten leveren aan de circulaire transitie? Vanuit dit onderzoek, en vanuit onze ervaringen met de gemeenten waarmee wij samenwerken zien we kansen waarmee op een participatieve manier aan de circulaire economie kan worden gewerkt. Volgens SME is hier een participatiecultuur voor nodig. Een cultuur waarin de systeemwereld (de gemeente) en de leefwereld (de lokale samenleving) elkaar weten te vinden en samen toewerken naar een betere gemeente.
In het volgende artikel kun je lezen hoe SME deze participatiecultuur vormgeeft en hoe wij gemeenten ondersteunen in het creëren hiervan. Ook worden hierin vijf bouwstenen aangedragen die door SME zijn ontwikkeld om gemeenten naar een hoger niveau van participatie te tillen, specifiek binnen het thema circulaire economie. Hou dus onze website in de gaten en abonneer je alvast op onze nieuwsbrief!
Jurgen Broeders
