De herfst is bij uitstek een seizoen waarin je met en van de natuurlijke omgeving kunt leren. Een herfsttafel vol eikeltjes, de spinnenwebben van kastanjes, een schoolplein vol bladeren: de natuur zit in het najaar vol schatten waarmee je van alles kunt doen. Ze trekken de aandacht van jong en oud en moedigen daarmee de ontmoeting aan tussen mensen en de wereld om hen heen.
Daarin schuilt een interessante prestatie van de fysieke omgeving. Deze kan namelijk zelf als onderwijzer optreden. Samen met twee onderzoekers schreef adviseur Anna Vanderveen een boekhoofdstuk hierover, getiteld ‘Architectuur als onderwijzer voor duurzame volwassenheid’. Dit boekhoofdstuk is onderdeel van het boek ‘Whole School Approaches to Sustainability’. In dit artikel vertelt Anna meer over het hoofdstuk dat ze schreef.
Over het boek Whole School Approaches to Sustainability
Onder hoofdredactie van de Nederlandse professor Arjen Wals bracht Springer het internationale boek uit over ‘Whole School Approaches’ voor duurzame ontwikkeling. Dit boek biedt kennis en inspiratie voor iedereen die werkt aan duurzaamheid in het onderwijs. Alle bijdragen in het boek kijken naar duurzaamheid in het onderwijs vanuit een integrale benadering, niet als een losstaand onderwerp. Deze benadering heet de Whole School Approach (WSA) voor duurzame ontwikkeling. Onderzoekers en professionals van over de hele wereld droegen bij aan dit boek en delen hun expertise en ervaringen met de WSA. Dankzij de bijdrage van de Nederlandse overheid is het boek nu gratis digitaal beschikbaar via de website van uitgever Springer.
Samen met andere experts en onderwijsmakers met verschillende achtergronden ontwikkelde SME eerder een basisdocument voor de WSA voor Nederlandse scholen en onderwijsprofessionals.
Educatieve waarde van schoolgebouwen
In hoofdstuk 10 zoomt Anna in op de rol die de fysieke omgevingen speelt in onderwijs voor duurzame ontwikkeling: “In het hoofdstuk richt ik me op de vraag: wat is onderwijs voor duurzame ontwikkeling? En welke rol kunnen fysieke omgevingen daarin spelen? Bij duurzame schoolgebouwen kijken we al snel naar verbeteringen op het gebied van energie, afval en natuur. Dit zijn maatregelen om de ecologische prestatie van gebouwen te verbeteren. Daarnaast heeft het schoolgebouw zelf ook een educatieve prestatie. Het gaat daarbij niet om de invloed van het schoolgebouw op onze omgeving, maar op het ontwikkelproces van leerlingen. Zoals Winston Churchill ooit zei: “Wij vormen onze gebouwen en daarna vormen zij ons”.
Twee onderwijsparadigma’s
“Om deze educatieve prestatie te kunnen begrijpen, moeten we eerst weten wat we als onderwijs voor duurzame ontwikkeling zien. In het hoofdstuk gaan we daarop uitvoerig in. Dat doen we op basis van het werk van Gert Biesta, die ook meewerkte aan het hoofdstuk.”
In zijn boek ‘Wereldgericht onderwijs’ beschrijft Biesta twee paradigma’s in het onderwijs: het cultiveringsparadigma en het existentiële paradigma. Cultivering is erop gericht van tevoren gestelde doelen te halen en leerlingen mee te nemen in de tradities en praktijken van de samenleving, met volgzame burgers als resultaat. Het existentiële paradigma richt zich op persoonsvorming. Het ontwikkelingsproces van het kind, dat leert om het eigen leven vorm te geven, staat hierin centraal. Het gaat er daarbij niet om wie het kind is, waar die aanleg voor heeft of wat die heeft geleerd, maar wat die doet met hetgeen die geleerd heeft. Het kind vormt zich dus als persoon door zelf te leren omgaan met de vrijheid die hen gegeven is.
In het hoofdstuk bouwen Anna en voort op het existentiële paradigma: “Waar het cultiveringsparadigma vooral zou inzetten op het stimuleren van duurzaam gedrag, zet het existentiële paradigma in op de ontmoeting tussen het kind en de wereld om hen heen. Daarmee krijgt het kind de ruimte om zelf te ontdekken welk beroep die omgeving op hen doet en om na te denken over hoe hiermee om te gaan.”
Duurzame volwassenheid
De persoonlijke vrijheid is bij persoonsvorming het vertrekpunt voor de ontwikkeling van het kind. Biesta beschrijft dit als een proces van volwassenwording. Volwassenheid heeft daarbij niets te maken met leeftijd, maar met de mate waarin iemand een volwassen verstandhouding onderhoudt met diens eigen impulsen en diens omgeving. De kerngedachte is dat goed onderwijs jongeren een eerlijke kans geeft om zich tot de wereld te leren verhouden, in plaats van op te leggen hoe zij als mens en als burger in het leven zouden moeten staan.
“Precies die persoonlijke vrijheid hebben we in onze samenleving hoog in het vaandel staan,” vertelt Anna. “Tegelijkertijd vergeten we gemakkelijk dat dat ook een verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Juist in deze tijd, waarin door technologie en globalisering vrijwel alles mogelijk is, hebben we ons eigen vermogen om weerstand te bieden nodig. Op deze manier kunnen we bij onszelf te rade gaan over deze eindeloze mogelijkheden en wat het ‘juiste’ is om te doen. Veel duurzaamheidsuitdagingen komen juist voort uit een onvermogen om die afweging te maken en ons handelen daarop af te stemmen. Overmatig energieverbruik, te veel eten en te weinig bewegen, uitbuiting of afval op straat gooien: het zijn allemaal voorbeelden van gedragingen die een onvolwassen verstandhouding met onze omgeving zichtbaar maken. Onderwijs voor duurzame ontwikkeling begrijpen we in dit hoofdstuk daarom als onderwijs voor ‘duurzame volwassenheid’.”
Leren met hart, hoofd en handen
“Onderwijs voor duurzame volwassenheid moedigt dus persoonsvorming aan die verder gaat dan gedrag en het hele kind aanspreekt. In het hoofdstuk bouwen we daarom voort op het bekende model (onderaan dit artikel) van onderwijs als leren met ‘hart, hoofd en handen’. Gebaseerd op deze drie onderdelen presenteren we een model dat houvast kan geven om de educatieve waarde van onderwijsomgevingen bewust te ontwerpen en benutten. Het model gaat in de ontwerpkarakteristieken van onderwijsomgevingen in relatie tot gedachten, gevoelens en gedragingen. In het hoofdstuk gaan we in op hoe deze karakteristieken ontworpen en geëvalueerd kunnen worden in onderwijsomgevingen.”
Meer weten over dit model of benieuwd naar praktische voorbeelden uit de praktijk? Download het hele hoofdstuk hier!
Anna Vanderveen
