Bij SME werken we vanuit de visie dat duurzaamheid mensenwerk is. Duurzame ontwikkeling leunt namelijk niet alleen op technische vooruitgang of kennis, maar juist ook op gedragsverandering van mensen. Ook binnen het thema circulaire economie gaat deze gedachtegang op, aangezien dit bij uitstek een transitie is die voor een groot deel door de samenleving tot stand moet worden gebracht. Het creëren van een circulaire economie vraagt daarom niet alleen om een actieve houding van de overheid, maar vooral ook om betrokkenheid en eigenaarschap vanuit de samenleving. Hiervoor is participatie nodig, zodat inwoners, bedrijven en andere organisaties kunnen meedenken en meedoen in het streven naar een circulaire economie.
In het vorige artikel uit deze tweedelige reeks is terug te lezen tegen welke belemmeringen en uitdagingen gemeenten aanlopen in hun werkzaamheden rondom de circulaire economie. Als vervolg hierop besteden we in dit artikel aandacht aan het belang van participatie binnen deze transitie en de manier waarop gemeenten hier optimaal invulling aan kunnen geven. Dit is onderdeel van het onderzoek van Marco van der Bovenkamp bij SME.
De vijf niveaus van een participatiecultuur
Vanuit onze praktijkervaring en expertise zien we alleen dat het opzetten van een aantal losse participatietrajecten om de samenleving te betrekken simpelweg niet altijd voldoende is. De visie van SME is dan ook om toe te werken naar een participatiecultuur. In zo’n participatiecultuur gaat het erom dat de gemeente (de systeemwereld) en de samenleving (de leefwereld) elkaar weten te vinden en gezamenlijk werken aan één doel. De visie van SME hierin is dat een dergelijke participatiecultuur ervoor zorgt dat de lokale samenleving actief en betrokken is, waardoor circulaire initiatieven optimaal tot stand kunnen komen.
Om te waarborgen dat ‘participatiecultuur’ meer dan een abstracte definitie is, en hier ook echt handen en voeten aan te geven zijn er vijf volwassenheidsniveaus van een participatiecultuur opgesteld. Deze niveaus variëren van een gemeente die vooral nog ad hoc en binnen enkele projecten een participatietraject opzet, tot aan een gemeente waarin een constant niveau van participatie aanwezig is en participatie diep in het DNA van de gemeente zit. Met behulp van deze vijf niveaus kan worden bepaald op welk niveau een gemeente zich bevind, welke doorgroeimogelijkheden zij hebben en welke stappen daarin nog gezet kunnen worden. Uiteraard is dit model er vooral voor het bieden van inzicht en zal een volwassen participatiecultuur niet van vandaag op morgen tot stand worden gebracht. Het gaat er dan ook vooral om dat je er als gemeente bewust van bent waar je staat en wat je mogelijkheden zijn.
Stap voor stap naar volwassenheid
Om een verder vervolg te geven aan deze vijf niveaus zijn er een aantal bouwstenen opgesteld. Deze bouwstenen helpen gemeenten om een vliegende start te maken met het creëren van een participatiecultuur, specifiek op het gebied van de circulaire economie, en tilt hen naar een volgend niveau. De bouwstenen zijn binnen SME verder uitgewerkt, maar hieronder staat een beknopt overzicht hiervan*.
Bouwsteen 1: Integreer het thema circulaire economie in de gemeentelijke organisatie
Zoals terug te lezen is in het vorige artikel vormt de interne organisatie een belangrijke belemmering voor gemeenten. Dit terwijl hier juist de kracht vandaan moet komen om met dit thema aan de slag te gaan. De inbedding van het thema circulaire economie in de gemeentelijke organisatie vormt hiermee een belangrijke eerste stap. Hierbij is het van belang om bewust na te denken over de manier waarop dit thema gepositioneerd wordt. Komt dit bijvoorbeeld onder de afdeling duurzaamheid te hangen, of vormt het een integraal thema binnen de organisatie? Eenzelfde afweging moet worden gemaakt voor de positie van de medewerker(s) circulaire economie. Vallen zij onder de medewerkers duurzaamheid of wordt er op iedere afdeling een ‘ambassadeur’ van het thema circulaire economie benoemd die zich hard maakt voor dit thema en ervoor zorgt dat dit een plek krijgt in alle lopende projecten?
Bouwsteen 2: Stel doelen en prioriteiten
Een andere belangrijke stap, zeker voor kleinere- en middelgrote gemeenten, is het stellen van doelen en prioriteiten. Zij beschikken namelijk vaak over een beperkt budget en weinig capaciteit. Hierdoor is het maken van keuzes essentieel. Stel daarom doelen op en ga na waar de gemeente over een bepaald aantal jaren wil staan op het gebied van de circulaire economie. Op welke taken willen zij de prioriteit leggen en naar welk niveau van participatie streven zij hierbinnen?
Bouwsteen 3: Start met één project en een passend participatieniveau
Om écht aan de slag te gaan met het creëren van een participatiecultuur, zal er een eerste stap moeten worden gezet. Klein beginnen is hierbij essentieel, zodat er een fundering kan worden gelegd voor een verdere uitbreiding van de participatiecultuur. Dit vraagt om één specifieke taak of één bepaald project waar de gemeente mee aan de slag wil op het gebied van de circulaire economie. Idealiter is dit een project waar veel animo voor is in de lokale samenleving en waar veel inwoners, bedrijven of organisaties een mening over hebben (zoals in veel gemeenten het afvalbeleid). Dit motiveert mensen sneller om te participeren en zorgt ervoor dat dit makkelijker van de grond komt.
Bouwsteen 4: Onderhoud het participatieniveau en de betrokkenheid
Vervolgens is het belangrijk om het enthousiasme en de positieve betrokkenheid uit Bouwsteen 3 vast te houden. Vraag hiervoor actief om feedback aan de deelnemers van het traject en laat zien dat hier naar geluisterd en gehandeld wordt. Koppel ook terug wat het participatietraject heeft opgeleverd en waaruit dit blijkt. Het terugzien van hun input en ideeën is essentieel voor deelname in de toekomst. Ook is het belangrijk om de successen die hiermee geboekt zijn te vieren. Dit laat zien dat participatie vooral iets is om enthousiast van te worden en waarmee oprechte resultaten kunnen worden bereikt.
Bouwsteen 5: Groei verder
Het creëren van een participatiecultuur is nooit af. Het kan altijd beter, met meer actieve deelnemers en meer waardevolle input vanuit de samenleving. Het streven is dan ook niet om een volmaakte participatiecultuur te creëren, maar om toe te werken naar een volwassen vorm hiervan, waarbij de gemeente én de samenleving tevreden is over de hoeveelheid en het niveau van de participatie. Met het startproject uit de bouwstenen drie en vier is hiervoor een eerste zaadje geplant. De kunst is om het hier niet bij te laten, maar om ook binnen tal van andere circulaire projecten en taken, de principes uit de eerdere bouwstenen toe te passen. Op een gegeven moment zal er hierdoor geen sprake meer zijn van een ‘los’ participatietraject, maar ontstaat er een constant niveau van participatie en samenwerking tussen de gemeente en de lokale samenleving. Alleen op die manier wordt er toegewerkt naar het vormen van een échte participatiecultuur op het gebied van de circulaire economie.
Samenwerking en ondersteuning voor gemeenten
We helpen gemeenten graag op weg met het thema circulaire economie en om het belang van participatie hierin te waarborgen. Met behulp van de kennis en inzichten uit het onderzoeksrapport, de vijf niveaus van een participatiecultuur en de vijf bouwstenen zijn we binnen SME dan ook volop bezig om op nieuwe manieren ondersteuning te bieden voor gemeenten in het creëren van een participatiecultuur rondom dit thema. De komende tijd verwachten we ons hier nog meer in te verdiepen en met gemeenten aan de slag te gaan. Hou daarom onze website in de gaten en abonneer je alvast op onze nieuwsbrief!
Ook tot die tijd zijn wij als SME beschikbaar en bereid om gemeenten hierin te ondersteunen. Neem hiervoor contact met ons op via het onderstaande formulier!
* De vijf bouwstenen zijn geïnspireerd op de bouwstenen opgesteld door Hajema (2022). SME heeft deze bouwstenen verder aangepast, uitgebreid en specifiek toegepast op het thema circulaire economie. Ook de interviews hebben de invulling van de bouwstenen gegeven.
Sarah Herforth
