Op 16 februari gaven SME en CINOP samen een webinar getiteld ‘Lead the change | Hoe richt je burgerschapsonderwijs in voor een duurzame wereld?’. Een groep van meer dan 20 schoolleiders, docenten en beleidsmedewerkers uit het vo en mbo richtte dit uur de aandacht op theorieën, praktijkvoorbeelden en tools over belangrijke uitdagingen rondom burgerschap en duurzaamheid. Ik ben benieuwd: is jullie school een ‘ego’-school (dat zich richt op het individu) of een ‘eco’-school (dat de leerling ziet als onderdeel van een groter ecosysteem)? Stof tot nadenken!
Burgerlijke gehoorzaamheid én verantwoordelijkheid
Ruth van SME trapte het webinar af met een krachtig beeld uit de lectorale rede van Hessel Nieuwelink, die onlangs is beëdigd als lector Burgerschapsonderwijs. Burgerschapsonderwijs heeft twee rollen: het voegen naar de samenleving en het (her)vormen van de samenleving. Er is veel dat goed gaat in onze samenleving. Leerlingen leren door burgerschapsonderwijs om deze gebaande paden te bewandelen. Dat is belangrijk. We zouden wel kunnen zeggen dat het hier gaat om een stukje ‘burgerlijke gehoorzaamheid’. Tegelijkertijd volstaat het bewandelen van de begaande paden niet. Onze samenleving heeft voortdurend onderhoud nodig. Ruth beschreef deze rol van burgerschap mooi als ‘constante’ voor de mensheid. De huidige ecologische en sociale crises leggen extra nadruk op deze hervorming van onze samenleving. Scholen die zich duurzaamheidsvraagstukken aantrekken, kunnen bij uitstek aan de slag met een stukje ‘burgerlijke verantwoordelijkheid’: de plicht tot kritisch burgerschap. Daar komt het (her)vormen van de samenleving om de hoek kijken.
Richting geven aan verandering
Daarbij rijst al snel de vraag: in welke richting moeten we dan (her)vormen? Om dit vraagstuk te behandelen, baseerde Ruth zich op het werk van Gert Biesta uit het boek ‘Wereldgericht onderwijs’. Zij stelde dat het niet aan leraren of andere volwassenen is om die vraag te beantwoorden, maar dat (burgerschaps)onderwijs erop gericht moet zijn dat leerlingen en studenten zichzelf die vraag eigen maken. Dat vraagt om onderwijs dat op de wereld gericht is. In de ontmoeting met die wereld ontdekken leerlingen en studenten welk appel er op ze wordt gedaan. Wat zie je in die wereld? Wat trek je je aan? Waartoe zet je je in?
“Het gaat er dus niet om nieuwe generaties te vormen naar wat de vorige generatie het beste vond. Het gaat erom nieuwe generaties te vormen tot mensen die zich geroepen weten om vanuit nieuwe ideeën tot nieuwe ontwerpen te komen. En daarvoor moeten zij de nodige kennis en vaardigheden hebben.”
De school als bouwplaats, Erik Borgman
Een deelnemer haalde daarbij een citaat aan van Martin Buber dat een plek heeft in de missie van zijn school: “Want een mens is bedoeld om wel bij zichzelf te beginnen, maar niet bij zichzelf te eindigen, wel van zichzelf uit te gaan maar niet naar zichzelf toe te streven”. Een mooi pleidooi voor een wereldgerichte invulling van onderwijs!
Wereldburgerschap
Vervolgens was het woord aan Carolien van Swinderen, coördinator en docent burgerschap en Nederlands op het Mediacollege in Amsterdam. Net als veel andere scholen en onderwijsinstellingen, kiezen zij voor een brede kijk op burgerschap onder de noemer ‘wereldburgerschap’. Ze zijn als onderwijsinstelling sinds 2020 partner in het Nederlandse netwerk rond de Sustainable Development Goals (SDGs). In 2022 hebben de werkgroepen ‘burgerschap’ en ‘duurzaamheid’ elkaar ontmoet en sindsdien maken ze gezamenlijk werk van (wereld)burgerschapsonderwijs voor een duurzame toekomst. Aan de hand van enthousiasmerende projecten geven ze op het Mediacollege invulling aan actief burgerschap in alle opleidingen. De ‘burgerschapsbewakers’ per opleiding onderhouden binnen en buiten de opleiding het contact om de ambities van de instelling waar te maken. Op een vraag van een van de deelnemers hoe de studenten hierop reageren, antwoordde Carolien dat zij het helemaal geweldig vinden!
Aan de slag
Daisy van CINOP leidde het derde deel van het webinar. Zij lichtte diverse handvatten uit om concreet aan de slag te gaan op school. Het eerste model dat ze behandelde, is het piramidemodel dat is afgeleid van de preventiepiramide van Johan Declerck. Hierin worden verschillende niveaus van verankering in een organisatie beschreven. Daarnaast gaat het op alle niveaus om twee belangrijke aspecten: structuur en cultuur. Veel deelnemers herkenden deze twee aspecten sterk in de dagelijkse schoolpraktijk. Ook de hele school-aanpak (Whole School Approach), het Eco-Schoolsprogramma en de Routekaart Duurzaam Onderwijs kwamen aan bod. Daisy rondde dit deel af met de verhalen van twee onderwijsorganisaties die CINOP heeft begeleid aan de hand van de Design Thinking-methodiek. ‘Leren door doen en ervaren’ staat hier centraal. Zo werkten ze met één instelling toe naar een nieuwe visie op burgerschap.
Natuurinclusief burgerschapsonderwijs
Door burgerschapsonderwijs leren leerlingen zich te verhouden tot hun omgeving. Helaas beperkt zich dat begrip vaak tot de sociale omgeving. Het begrip burgerschap wordt door velen namelijk geïnterpreteerd vanuit een antropocentrisch perspectief: de menselijke wereld wordt centraal gesteld en burgerschapsonderwijs beperkt zich dikwijls tot de menselijke samenleving in eigen land. Zo las ik laatst in stukken over de kerndoelen voor het po en onderbouw vo dat ‘de maatschappij’ wordt beschreven als het meest omvattende samenlevingsverband. In werkelijkheid maakt de mens deel uit van een veel groter samenlevingsverband, dat ook niet-menselijke leven includeert. Dit ‘egocentrische denken’ sluit veel leven uit van het begrip ‘samen-leving’. Het is wat mij betreft hoog tijd voor meer ‘ecocentrisch’ denken, dat de mens beschouwt als onderdeel van een groter ecosysteem. Hieronder vallen ook toekomstige generaties, plekken elders op de wereld en de natuurlijke omgeving.
De visuele weergave van de SDGs in het ‘taartmodel’, met drie lagen boven elkaar, laat dit krachtig zien: de biosfeer is de basis van ons bestaan, waarop we onze maatschappij en economie hebben gebouwd. Om leerlingen een eerlijke kans te geven om zich tot deze natuurlijke wereld te leren verhouden, is het essentieel om ook de biosfeer op te nemen in het kader van burgerschapsonderwijs. De mens is natuur en kan niet van haar worden gescheiden. Dat bewustzijn, gekoppeld aan eigen verantwoordelijkheid, is de basis voor duurzame ontwikkeling. Op naar heel veel ‘eco’-scholen, die deze brede blik op (burgerschaps)onderwijs omarmen!
Anna Vanderveen
