‘Met iedereen de transities in’, zo luidt de titel van het adviesrapport van de Wetenschappelijke Klimaatraad (WKR), dat werd aangeboden aan het kabinet. De onafhankelijke raad doet hierin aanbevelingen voor het Klimaatplan 2025-2035, dat eind dit jaar verschijnt. Het belangrijkste advies is om te zorgen voor een aantrekkelijk toekomstbeeld en iedereen mee te nemen de transities in. Kortom: duurzaamheid is mensenwerk! In dit artikel delen we de drie belangrijke punten uit dit adviesrapport en hoe ze aansluiten bij de visie en het werk van SME.
Op een eerlijke manier naar een duurzame samenleving
In transities gaan technologische ontwikkelingen en oplossingen hand in hand met sociale veranderingen. Beide zijn nodig en de een kan niet zonder de ander. Door met een systeemperspectief naar de samenleving te kijken kan het klimaatbeleid rekening houden met meerdere maatschappelijke opgaven. “Een systeemperspectief kan de effectiviteit en doelmatigheid van maatregelen versterken en contraproductieve investeringen voorkomen” aldus de WKR. Ook geeft zij aan dat rechtvaardigheid, naast doelmatigheid en effectiviteit, een belangrijk uitgangspunt is. “Dat gaat bijvoorbeeld over het minimaliseren van afwenteling op de natuur, op mensen in andere landen of op toekomstige generaties.” Collectief Natuurinclusief, waar SME onderdeel van is, is een voorbeeld van een initiatief dat zich inzet om de afwenteling op de natuur te beperken, en de natuur zelfs te versterken en verrijken. Het collectief verbindt en activeert publieke en private partijen om de natuur integraal mee te nemen in al onze sociale, economische en ruimtelijke keuzes.
Klimaatverandering en -beleid hebben impact op de natuur, maar ook op mensen. In de maatschappij worden sommige groepen harder geraakt dan andere, door klimaatverandering of het aanpakken ervan. Rechtvaardigheid begint met erkenning hiervan. Klimaatbeleid kan onrechtvaardigheden namelijk verminderen, maar ook verergeren. Om rechtvaardigheid goed te positioneren in het beleid is het, volgens de WKR, belangrijk om aandacht te besteden aan verdelende, herstellende en procedurele rechtvaardigheid. Dit gaat respectievelijk over het eerlijk verdelen van lusten en lasten, het herstellen van (historisch) onrecht met correcties en compensaties, en eerlijke en transparante besluitvorming waarin alle stemmen en belangen meegenomen worden.
“Rechtvaardig klimaatbeleid betekent ook: extra moeite doen om burgers te betrekken die tot nu toe beperkt zijn aangehaakt.”
In het werk van SME is het betrekken van de burgers die tot nu toe beperkt zijn aangehaakt is een belangrijk uitgangspunt. De transities beïnvloeden de leefomgeving en levensstijl van iedereen, maar niet iedereen heeft de mogelijkheid om gelijkwaardig te kunnen meepraten en beslissen. Om bewoners breed te betrekken is er bijvoorbeeld aandacht nodig voor diversiteit en inclusie, onder andere door het herkennen en aanpakken van (onbewuste) uitsluitingsmechanismen. Een mooi voorbeeld zijn de natuur- en duurzaamheidseducatiecentra, die lokaal inwoners betrekken en verbinden. Zij gingen recentelijk met elkaar in gesprek over verschillende aspecten van diversiteit en inclusie.
De stem en denkkracht van burgers
In het adviesrapport wordt verder aangegeven dat participatie een belangrijke rol speelt in beleidsvorming: “Transities managen kan de overheid niet alleen; onderlinge afhankelijkheden van actoren maken maatschappelijk overleg en burgerbetrokkenheid onmisbaar.” Participatie werkt dus twee kanten op. “Goede betrokkenheid geeft het openbaar bestuur de gelegenheid om beleid te verbeteren; burgers geeft het de kans om actief mee te doen aan veranderingen die raken aan hun dagelijks leven.” Participatie lukt alleen als er een match kan worden gevonden tussen de belangen van de lokale overheid en wat er voor inwoners toe doet.
Hoe ondersteunt SME gemeenten bij het organiseren van participatie? In onze samenwerking met gemeenten zetten we in op de participatievorm die het best aansluit bij de opdracht en de lokale context. In het proces zoeken we verbinding met inwoners en lokale burgerinitiatieven om erachter te komen welke belangen er bij hen spelen en om aan te sluiten bij wat er lokaal al gebeurt. Daarin hebben we oog voor alle mensen, ook voor degenen die nog niet of weinig betrokken zijn en/of wiens stem nog niet gehoord wordt.
Passende participatievormen geven gemeenten inzicht in de belangen van burgers en maatschappelijke partijen, en helpt hen hun denkkracht te benutten. Dit zien we bijvoorbeeld terug in het werk van WijkvanNu. Bij WijkvanNu werken we samen met bewoners, gemeente en stakeholders aan breed gedragen en uitvoerbare uitvoeringsplannen om wijken aardgasvrij te maken. We maken helder voor bewoners hoe het proces er voor hen uitziet en waar ze wel en niet over mee beslissen. Elke wijk heeft weer andere bewoners en andere behoeften. We zetten daarom een breed assortiment in acties om mensen te bereiken: van buurthuis inloopavonden tot langs de deuren gaan; of een energiequiz en ludieke actie. Ons doel is om bewoners te betrekken, te informeren en mee te laten denken, zodat de energietransitie op lokaal niveau samen met bewoners wordt vormgegeven.
Duurzame keuzes en gedrag
De laatste aanbeveling van de WKR die we willen uitlichten is beleid meer te richten op duurzame keuzes en gedrag. Maar hoe stimuleren we duurzaam denken en doen? “Inzichten uit de sociale en gedragswetenschappen kunnen beter benut worden om de transitie naar netto-nul uitstoot te versnellen”, aldus de raad. Ze licht toe: “Er zijn twee belangrijke manieren om het potentieel van gedragsverandering optimaal te benutten: de aandacht richten op het gedrag met de grootste klimaatimpact en gebruikmaken van de belangrijkste factoren die keuzes en gedrag bepalen.”
Gedrag dat verband houdt met voedsel, grondstoffen en energie veroorzaakt nu bijna 80% van de broeikasuitstoot van een gemiddeld huishouden. Door duurzame keuzes en gedrag kan dit sterk afnemen. Gedragsverandering staat centraal bij SME en op gebied van de energietransitie doen we een groot aantal projecten waar dit een grote rol speelt. Zo kunnen gemeenten en woningcorporaties inwoners stimuleren om energie te besparen met de inzet van energiecoaches. Energiecoaches zijn vrijwilligers die worden opgeleid om medebewoners en huurders te kunnen voorzien van energieadvies. Coaches bereiken bewoners als gelijke, want ze zijn tenslotte zelf inwoner van de gemeente of huurder van de corporatie. Ze snappen hun leefwereld en de barrières van de inwoners om energie te besparen. Ook op gebied van energiearmoede zijn energiecoaches een effectieve maatregel.
Op naar het Klimaatplan
We zijn blij om te zien dat een rechtvaardige transitie, participatie en gedragsverandering. In de reactie van demissionair minister Klimaat en Energie Rob Jetten op dit rapport blijkt ook de waardering voor dit rapport. De betrokkenheid van burgers bij uitvoer van klimaatbeleid en gedragsverandering gaan in ieder geval uitgewerkt worden in het Klimaatplan. We hopen ook de andere aanbevelingen daarin terug te zien.
Lisa Kouwenberg
